"De Noordzee is vrij, hij is van iedereen – maar we lopen nu wel tegen de grenzen aan"

Iedereen wil iets van de Noordzee. Vissers, de scheepvaart, de energiesector, Defensie, baggeraars en natuurbeschermers verdringen elkaar om hun belang op de Noordzee na te streven – waarbij ze elkaar danig in de weg kunnen zitten. Het Noordzeeakkoord van 2020, waar vertegenwoordigers van verschillende partijen aan meewerken, moet al die botsende belangen en spanningen in goede banen leiden. Verdere uitwerking gebeurt via het Noordzee-overleg en de veranderingen die op stapel staan zijn zo groot dat gesproken wordt van de Noordzeetransitie. Verder onder te verdelen in drie grote domeinen: de energietransitie, de voedseltransitie en de natuurtransitie.

Mare liberum

‘Lange tijd heeft het mare liberum gegolden: de zee is vrij, en de zee is van iedereen’, zegt Josien Steenbergen, programmamanager Windenergie Op Zee bij Wageningen Marine Research. ‘We lopen nu tegen de grenzen van dat principe aan. We moeten belangen gaan afwegen, en met elkaar verzoenen. Wanneer de belangen van traditionele gebruikers zoals vissers botsen met die van relatieve 'nieuwkomers', zoals energiebedrijven die windmolenparken op zee willen aanleggen.’

In de Noordzeetransitie is 'medegebruik' het toverwoord, maar dat is in de praktijk nog niet eenvoudig te realiseren op wat een van de drukste zeeën ter wereld is. Hoe doe je aan ruimtelijke ordening op een zee die jaarlijks wordt doorkruist door honderdduizenden schepen en waarop elke vierkante meter wordt geclaimd? Of preciezer nog: elke kubieke meter. ‘De zee is geen plat vlak, maar een 3D-wereld’, zegt Steenbergen. ‘Je kunt ook de diepte in en dat maakt de situatie nog complexer. De zee is daarnaast ook geen eenvormige bak water, maar een levend systeem, een ecosysteem.’

Juist die ecologische dimensie betrekt Wageningen Marine Research in het debat over de Noordzeetransitie. Als onafhankelijk onderzoeksinstituut doet Wageningen Marine Research ecologisch onderzoek in opdracht van diverse overheden, bedrijven en NGO’s, waaronder bijvoorbeeld Rijkswaterstaat, TNO en het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. ‘Er is spanning tussen de verschillende economische activiteiten, zoals visserij en energie opwekken’, zegt Steenbergen. ‘Maar er is vooral ook spanning tussen economie en ecologie. Wij brengen de ecologische impact van al die economische activiteiten via wetenschappelijk onderzoek in kaart.’

Ecologische impact

Een goed voorbeeld van die spanning tussen economische activiteiten en tussen economie en ecologie betreft windmolens op zee. Om onze klimaatdoelstellingen te halen wordt nadrukkelijk naar de Noordzee gekeken als locatie voor windparken. Er wordt gesproken van ‘Green Powerhouse Noordzee’ en ‘reuzenstopcontacten’ op zee. Ook omdat men al snel denkt dat er op zee ruimte genoeg is.

Regels voor visserij

‘In bezwaarschriften van omwonenden tegen windmolens op het land wordt wel de suggestie gedaan: zet ze maar op zee’, zegt Bea Deetman, senior visserijonderzoeker bij Wageningen Economic Research, een collega-instituut waar Wageningen Marine Research veel mee samenwerkt. ‘Daar heeft niemand er last van, is de gedachte. Maar dat is niet waar. Het raakt alles wat daar leeft en gebeurt. Ook de vissers. Dat zijn in feite jagers op zee. Zij volgen de vis, maar vis houdt zich niet aan hokjes. Als ze een windpark binnenzwemmen, mogen de vissers niet zomaar volgen.’ Van de visserijsector worden sowieso al veel aanpassingen verwacht, schetst Deetman.

‘De vissers zijn inmiddels wel een beetje murw geworden. Ze hebben naast windparken te maken met veranderende vangstquota, uitkoopregelingen, de gevolgen van de Brexit, stikstofregels, het verbod op pulsvisserij. Daarnaast worden er stukken zee opzij gezet als natuurgebied, waar ook niet meer gevist mag worden.’

Indirecte, onvermoede gevolgen

De ecologische impact van visserij is goed voorstelbaar, maar ook de aanleg van windparken heeft allerlei consequenties voor het zeeleven. Josien Steenbergen: ‘De windmolens leveren mogelijk gevaar op voor zeevogels en boven zee migrerende vleermuizen en trekvogels. Niet alleen als ze geraakt worden door de wieken, maar ook bijvoorbeeld door barotrauma: verschillen in luchtdruk waar ze last van hebben. Daarnaast zijn er al aanwijzingen dat jan-van-genten windmolenparken mijden, dus je krijgt ook verschuivingen in de plekken waar zeevogels kunnen foerageren.’

Zo zijn er nog meer indirecte, vaak onvermoede gevolgen. Josien Steenbergen: ‘Windmolens staan op een sokkel, en zo’n harde structuur in een zanderige omgeving creëert wellicht subecosystemen met schelpdieren die zich daar vestigen. Stroomkabels op de zeebodem creëren een elektromagnetisch veld, dat mogelijk verstorend werkt voor de elektroreceptoren van haaien en roggen. Bovendien beïnvloeden windmolenparken de hydrodynamica van het gebied, en krijg je veranderingen in zeestromingen en sedimentvorming. Als je de wind oogst, heeft dat gevolgen voor de golven.’

Unieke set data

Wat de botsende belangen verder compliceert, is de internationale context. Maar liefst negen landen grenzen aan de Noordzee, die allemaal hun eigen vissers, energie-ambities en natuurplannen hebben. ‘Het heeft niet zo veel zin om een gebied opzij te zetten voor natuur als de Duitsers of de Britten daar vlak naast een windmolenpark hebben gepland’, zegt Steenbergen. Daarnaast zorgt klimaatverandering voor warmer zeewater met een hogere zuurgraad, wat allerlei ecologische effecten heeft: vissoorten trekken weg, nieuwe soorten melden zich in de Noordzee, de paaitijd verschuift, schelpdieren gedijen minder goed, de samenstelling van zoöplankton verandert.

Waar de belangenafweging in de voedseltransitie, de energietransitie en de natuurtransitie een zaak is voor de politiek en de betrokken partijen, is het de rol van Wageningen Marine Research om de ecologische impact van plannen, initiatieven en projecten in kaart te brengen. Wageningen Economic Research onderzoekt de sociaaleconomische consequenties. Voorbeelden van het gezamenlijke onderzoek van beide instituten zijn onder meer het kwantitatieve doorrekenen van visserijmaatregelen en het analyseren van de kansen van oesterkweek en zeewierteelt tussen de windmolens. Sommige onderzoeken van Wageningen Marine Research naar vissoorten, garnalen, mosselbanken en zeezoogdieren lopen al sinds de jaren zeventig, wat een unieke set data over patronen op de lange termijn oplevert.

‘Wij zullen nooit zeggen dat iets niet mag’, zegt Steenbergen. ‘We zeggen niet dat je geen windparken op zee moet neerzetten. We laten alleen zien wat de effecten zijn op jan-van-genten. Wij leveren de data, we doen een advies, en dan is het aan de beleidsmakers om te beslissen. Dat is het verschil tussen een onafhankelijk onderzoeksinstituut en die van een natuurbeschermingsorganisatie.’

Vlaggetjesdagen

‘Wat we daarbij als onderzoekers belangrijk vinden is de breedte van de maatschappelijke consequenties laten zien’, zegt Bea Deetman. ‘Een deel van de vissers heeft gebruik gemaakt van de saneringsregeling en is gestopt. De impact hiervan gaat vaak verder dan je denkt. Als er minder gevist kan worden, heeft dat ook effecten op het land: de visafslag verdwijnt, daar werken ook veel mensen. Bovendien is de visserij een belangrijk deel van onze culturele identiteit. Als feesten zoals de Vlaggetjesdagen niet doorgaan, raken we onze rituelen kwijt. Dat gaat allemaal verder dan ecologisch en economisch onderzoek. Je ziet dat er in heel Europa meer aandacht voor komt.’

Toch ontkomt Wageningen Marine Research er soms niet aan haar positie te onderstrepen in die politieke belangenstrijd. Josien Steenbergen: ‘Soms heeft een opdrachtgever wel heel snel een resultaat nodig, terwijl je pas na enkele jaren onderzoek echt iets kan zeggen over bepaalde effecten op bepaalde soorten. In dat spanningsveld komen we wel terecht.’

Kun je al met al stellen dat met al die economische belangen de natuur van de Noordzee het ondergeschoven kindje is? ‘Er is oprecht wel aandacht voor de ecologische aspecten, zeker als het wettelijk beschermde soorten betreft’, zegt Steenbergen. ‘Maar als men het heeft over het in stand houden van de ecologische draagkracht van de Noordzee, vraag ik me wel eens af waar we het dan precies over hebben. De ecologie van de Noordzee is feitelijk al decennia lang verarmd en verstoord.’

Rechten voor de zee?

Het woord ‘Noordzeetransitie’ suggereert dat de hele zee moet veranderen, van iets wat ze nu is naar iets wat ze nog niet is. Maar in de natuurbescherming gaan steeds meer stemmen op die benadrukken dat de zee ook bestaansrecht heeft voor zichzelf, van zichzelf. Misschien zou de Noordzee zelfs wel rechten moeten krijgen.

‘Zulke discussies gaan in feite over de intrinsieke waarde van de Noordzee’, zegt Bea Deetman. ‘Onze onderzoeken leveren waardevolle inzichten voor die discussies, maar geen pasklare antwoorden. Het is wel goed dat we beseffen hoezeer de Noordzee hoort bij onze identiteit. De Noordzee voedt ons al duizenden jaren lang, we hebben er oorlogen op gevoerd, de zeebodem ligt bezaaid met onze scheepswrakken. Daar staan we misschien wel te weinig bij stil. De Noordzee is zoveel meer dan die troebele plas water die altijd net even te koud is om lekker in te zwemmen.’

Josien Steenbergen: ‘Ik denk wel dat we ons meer en meer gaan realiseren hoe belangrijk die Noordzee voor ons is, meer dan alleen in economisch opzicht. In september komt De Wilde Noordzee uit, een film en een tv-serie over het leven in onze Noordzee. Dat zegt wel iets. Het leveren van kennis die het belang én de schoonheid van de Noordzee toont, in de neutrale taal die past bij een onderzoeksinstelling, dat hoort wel bij onze rol.’