Nieuwe bananenziekte voor ons vervelend, voor miljoenen Afrikanen desastreus

In Mozambique is de Fusarium-verwelkingsziekte bezig aan een opmars. En niet alleen daar zijn bananenboeren getroffen door deze schimmel, waarvan een stam genaamd TR4 rondgaat. Vanuit Azië verspreidde de ziekte zich het afgelopen decennium naar Zuid-Amerika en Afrika. Na de eerste berichten die in 2013 uit Mozambique kwamen, bleef het jarenlang stil. “De ziekte was ogenschijnlijk onder controle in Afrika, maar inmiddels weten we dat dit helaas niet het geval is”, verzucht Gert Kema, die het Laboratorium voor Fytopathologie leidt.

De nieuwe studie van Anouk van Westerhoven, promovendus van Kema, en de bioinformaticus en data scientist Michael Seidl van de Universiteit van Utrecht, in samenwerking met een lokale onderzoeker, toont aan dat de TR4 schimmel tot minimaal 200 kilometer van de oorspronkelijke plantage is gekomen. Genetisch onderzoek wijst uit dat de stammen op alle plekken zo sterk aan elkaar verwant zijn, dat vaststaat dat de ziekteverwekker in Mozambique één oorsprong heeft.

Verspreiding in Afrika

“De eerste besmettingshaard was dus helemaal niet onder controle. De verspreiding van de ziekte gaat door, ook bij kleine boeren en mensen met een bananenplant in hun tuin. Zij herkennen die ziekte waarschijnlijk niet en kunnen die dus ook niet bestrijden” benadrukt van Westerhoven.

“De vraag is niet óf, maar wannéér de ziekte andere Afrikaanse landen zal bereiken”, zegt zij. In landen als Tanzania, Malawi, Oeganda en Rwanda behoren bananen tot het basisvoedsel van miljoenen mensen. Zij telen soms de Cavendish banaan die wereldwijd in de supermarkt ligt, maar ook vaak andere lokale bananen. “Van lang niet al die soorten is bekend of ze vatbaar zijn voor TR4. Deze ziekte vormt een bedreiging voor de voedselzekerheid in die landen”, waarschuwt Kema.

Nieuwe soort, oude ziekte

Kema baseert zijn verwachting ook op ervaringen uit het verleden. De Fusarium-schimmel is namelijk een oude bekende in de bananensector. In de jaren twintig, dertig en veertig van de vorige eeuw bracht de Panamaziekte in Latijns-Amerika grote schade toe. Deze ziekte werd veroorzaakt door andere Fusarium-schimmels. Het antwoord kwam toen boeren de resistente, dus ongevoelige, Cavendish banaan gingen telen.

Tegenwoordig draait het op de wereldmarkt alleen nog om de Cavendish banaan. TR4 is een nieuwe Fusarium-soort, die deze banaan en vele andere treft. Van Afrikaanse bananenvariëteiten is dit grotendeels onbekend en dat bijna 10 jaar nadat TR4 in Mozambique opdook. “Onbegrijpelijk”, vindt Kema.

Mensen, auto’s en water nemen het mee

Met overal dezelfde banaan op de grote bananenplantages gaat de verspreiding hard. “Het is een bodemschimmel”, legt Kema uit. “Overstromingen zijn desastreus voor de verspreiding. Verder kan de schimmel worden meegenomen via besmet gereedschap, grond onder schoenen en het profiel van auto’s. Er is veel verkeer in een plantage en het plukken is handwerk. Je houdt zo’n schimmel niet makkelijk tegen. Bij de epidemie in de vorige eeuw was alle moeite ook vergeefs.”

Andere rassen telen

“In de eerste plaats moeten we weten welke bananen vatbaar zijn en welke niet,” gaat Kema verder. “Proactief dus. Zodra TR4 ergens anders opduikt, moet er maximaal worden ingezet op het indammen van verspreiding en moet bekend zijn welke variëteiten nog wel geteeld kunnen worden. De uiteindelijke oplossing ligt in nieuwe resistente variëteiten. Dat vereist veredeling. Een langdurig proces”.

WUR en samenwerkingspartner KeyGene zijn betrokken bij een groot veredelingsinitiatief dat wordt gefinancierd door de Bill & Melinda Gates Foundation in Oost-Afrika. “Maar we zijn ook zelf gestart, samen met Chiquita, om nieuwe bananenrassen te maken. Daarbij richten we ons op de grote teelten, maar alle kennis wordt ook gebruikt om lokale rassen te veredelen” legt Kema uit.

Kema verwijst in dat verband ook naar een studie die deze week is gepubliceerd in PLoS One. De hoofdauteur van dit artikel is Fernando Garcia-Bastidas, bananenveredelaar bij Keygene en voorheen promovendus in Kema’s team. “We hebben ontdekt hoe we een immuunrespons kunnen opwekken in Cavendish door een avirulente Fusarium-stam te gebruiken. Er is meer onderzoek nodig, maar inzicht in dit fenomeen kan bijdragen aan toekomstige oplossingen", aldus Garcia-Bastidas.

Zorgen om voedselzekerheid in Afrika

Uiteindelijk zullen er in Europa volgens Kema andere bananen op de markt komen. “Maar het gaat er mij nu niet om dat jij en ik straks nog een banaan kunnen eten. Het gaat in Afrika om voedselzekerheid. Dat baart ons zorgen nu deze schimmel zich zo makkelijk verspreidt.”